Rola doznań zmysłowych w tworzeniu tekstu literackiego
Doznania zmysłowe stanowią fundament kreowania świata przedstawionego w prozie i poezji. Dzięki nim czytelnik jest w stanie w pełni zanurzyć się w opisywanej rzeczywistości, odbierać emocje postaci i uczestniczyć w narracji na poziomie cielesnym. Wykorzystanie doznań zmysłowych w tekście literackim wzmacnia jego oddziaływanie i podnosi jakość warsztatu pisarskiego. W rezultacie zmysłowość w literaturze staje się kluczem do głębszego, bardziej angażującego odbioru tekstu.
Zmysłowość w tekście literackim: od synestezji po opis sensoryczny
Bodźce odbierane przez pięć podstawowych zmysłów: wzroku, słuchu, węchu, smaku i dotyku, przekładają się na reakcje emocjonalne i reakcje ciała. Warto to wykorzystać w tworzeniu tekstu literackiego. Ciekawe efekty można osiągnąć dzięki zabiegom synestetycznym, łączącym wrażenia z różnych sfer percepcji. Ta technika stylistyczna opiera się na przypisaniu cech charakterystycznych jednego zmysłu, doznaniom innego. Przykłady w literaturze to „ciepły głos” czy „kwaśny zapach”. Pierwszy łączy dotyk z dźwiękiem, drugi – smak z węchem. Synestezja pobudza wyobraźnię i potęguje wrażenie realistycznej percepcji świata przedstawionego. Na opis sensoryczny składa się świadome wykorzystanie doznań zmysłowych. Taki opis pobudza wyobraźnię czytelnika, zmienia sposób, w jaki „czuje” on tekst. Sensoryczne pisanie sprawia, że odbiorca tekstu jest w stanie zaangażować się, współuczestniczyć w wydarzeniach i przeżywać te same emocje, które są udziałem bohaterów.
Jak wykorzystać doznania zmysłowe w pisaniu literackim?
Zmysł wzroku
To wiodący zmysł człowieka. Za jego pośrednictwem czerpiemy najwięcej informacji o otoczeniu. Dopiero w sytuacji, kiedy wzrok zaczyna szwankować, pozostałe zmysły (np. słuch i dotyk) przejmują rolę wiodącą. Dochodzi wówczas do znacznego ich wyczulenia. Co może być dowodem na niewykorzystany ich potencjał. Ta wiedza może być pomocna w utrzymaniu właściwych proporcji doznań stosowanych w tekście.
Narzędziami pisarza pragnącego oddać doznania płynące ze zmysłu wzroku są między innymi:
- kolor
- światło
- kształt
- kontrast
- głębia
- perspektywa
Używaj tych narzędzi tak, żeby ze słów powstawały obrazy. Spróbuj wyobrazić sobie, że piszesz dla czytelnika, który stracił wzrok. Posłuchaj też rady Antona Czechowa: „Nie mów mi, że świeci księżyc; pokaż mi błysk światła na potłuczonym szkle” i w budowaniu opisów zawsze pamiętaj o zasadzie „Show, don’t tell”. Używaj metafor i porównań, ale zachowaj w tym umiar i poszukuj nowych skojarzeń. Wystrzegaj się banału, patosu i tylko dla ciebie zrozumiałych udziwnień, szczególnie, jeśli ich jedynym uzasadnieniem jest dziwność.
Zmysł słuchu
To zmysł wyjątkowo rozwinięty u części zwierząt. Nietoperze potrafią posługiwać się echolokacją, wykorzystując niedostępne dla człowieka ultradźwięki, zaś niektóre ptaki słyszą tornado przed jego nadejściem. U osób niewidomych to zmysł słuchu staje się wiodącym. Po odpowiednim treningu wykorzystują słuch do swobodnego poruszania się poza znanym im otoczeniem. A co pisarz ma do dyspozycji? Buduj opisy z wykorzystaniem między innymi:
- natężenia dźwięku
- jego rodzaju
- melodii
- barwy
- wysokości
Operuj onomatopejami. Wyobraźnia słuchowa jest na nie wrażliwa. I jaka to oszczędność w opisie!
Zmysł węchu
Zmysł węchu to potężne narzędzie. Mózg zapamiętuje zapachy już z życia płodowego, odpowiada za rozpoznanie matki i aktywację odruchu ssania. Podświadomość łączy zapach ze wspomnieniem. Wonie pokarmu pobudzają zmysł łaknienia, przygotowują organizm do procesu trawienia, zaś feromony mają swój udział w przedłużeniu gatunku. Węch stoi na straży naszego organizmu. Zapachy odstręczające, czy obrzydliwe są wyraźnym sygnałem ostrzegawczym. Zapach odgrywa także istotną rolę w odczuwaniu smaku. Nie bez przyczyny wszystko smakuje gorzej, kiedy mamy katar. Zapachy mają również niebagatelny wpływ na nasze samopoczucie – jedne uspokajają, pomagają się skoncentrować, inne przyprawiają o mdłości i ból głowy. Wykorzystuj:
- pełną skalę zapachów
- używaj niebanalnych skojarzeń
- wykorzystaj wiedzę o pamięci zapachowej w kompozycji tekstu (retrospekcje)
Zmysł smaku
Motyw jedzenia, delektowania się nim jest silnie obecny w literaturze i filmie. Pisarz nie może zapominać o randze doznań płynących ze zmysłu smaku. Dzięki czynności jedzenia bohaterowie stają się bardziej realni, dają nam się lepiej poznać poprzez swoje upodobania kulinarne. Po tym, co i w jaki sposób jedzą, jesteśmy w stanie rozpoznać ich status społeczny i pochodzenie oraz czas i miejsce zdarzeń. Zmysł smaku ma również silną konotację erotyczną. Wiele potraw uważanych jest za afrodyzjaki. Ukochaną osobę pragniemy obdarowywać jej ulubionymi przysmakami. Motywy jedzenia, smakowania są częstym elementem scen erotycznych Zainspiruj się tymi informacjami i twórz sensoryczne opisy, wykorzystujące doznania płynące ze zmysłu smaku.
Zmysł dotyku
Zmysł dotyku rozwija się jako pierwszy, już na etapie życia płodowego i ma ogromny wpływ na rozwój emocjonalny oraz fizyczny człowieka. Receptorem jest skóra, więc powierzchnia całego ciała uczestniczy w rejestrowaniu bodźców tego zmysłu. Pod wpływem dotyku w naszym organizmie wydziela się oksytocyna, hormon odpowiedzialny za budowanie więzi Dotyk ma działanie uspokajające, odprężające, zwiększa odporność i poprawia nastrój, wywołuje korzystne reakcje biochemiczne i fizjologiczne. W opisach doznań płynących ze zmysłu dotyku warto zwrócić uwagę na:
- kształt
- fakturę
- konsystencję
- temperaturę
Korzyści płynące z zastosowania doznań zmysłowych
- zwiększona immersja czytelnika
- silniejsze emocjonalne zaangażowanie
- unikalny styl i oryginalność narracji
- lepsze zapamiętywanie opisów i scen
- możliwość ukazania subiektywnych przeżyć bohatera
Rola doznań zmysłowych w tworzeniu tekstu literackiego to nie tylko efektowny zabieg, ale przede wszystkim sposób na głębsze zaangażowanie czytelnika. Bodźce wzrokowe, dźwiękowe, zapachowe, smakowe i dotykowe wzmacniają odbiór świata przedstawionego i budują niepowtarzalny klimat utworu. Spróbuj włączyć do swojego warsztatu narracyjnego techniki sensoryczne — przekonasz się, jak znacząco wzrosną emocje, jakie towarzyszą lekturze.